Σπήλαιο των Λιμνών, Καστριά Αχαΐας.

Μυθολογία
«Πάνω από τη Νώνακρι υψώνονται τα λεγόμενα Αροάνια όρη, όπου υπάρχει σπηλιά, στην οποία λένε πως ανέβηκαν και βρήκαν καταφύγιο οι κόρες του Προίτου, όταν τρελάθηκαν. Με απόρρητες θυσίες και καθαρμούς ο Μελάμπους τις έφερε κάτω, σε μία θέση που λέγεται Λουσοί.»
Το σπήλαιο των Λιμνών συγκεντρώνει με τρόπο θαυμαστό τη φυσική ομορφιά, αγέραστη στο πέρασμα του χρόνου, λείψανα κατοίκησης και χρήσης, την αρχαία μαρτυρία και το μύθο, «στέρεο υπόβαθρο της ιστορίας». Σύμφωνα με τον μύθο, που παραδίδεται με πολλές παραλλαγές από τον Παυσανία, στα Αρκαδικά, τον Απολλόδωρο στη Βιβλιοθήκη και τον Βιτρούβιο, οι θυγατέρες του βασιλιά της Τίρυνθας Προίτου, η Λυσίππη, η Ιφινόη και η Ιφιάνασσα, βρήκαν καταφύγιο σε μια σπηλιά στα Αροάνια, πάνω από τη Νώνακρι, όταν κατελήφθησαν από μανία, για τιμωρία, επειδή καυχήθηκαν ότι το παλάτι τους ήταν ωραιότερο από τον ναό της Ήρας, ή επειδή δεν σεβάστηκαν το Ξόανο της Θεάς. Φαίνεται δε ότι τόσο ο μύθος, όσο και η τιμωρία, προήλθαν από το Ηραίον του Άργους. Κατά μια άλλη εκδοχή οι Προιτίδες τιμωρήθηκαν, επειδή δεν έπαιρναν μέρος στις τελετές του Διονύσου. Παραλλαγές του μύθου λένε πως η μανία τους μεταδόθηκε σε όλες τις γυναίκες της περιοχής του Άργους και πως η μεγαλύτερη κόρη πέθανε από τις κακουχίες. Όπως παραδίδει ο Παυσανίας, ο Μεσσήνιος θεραπευτής και μάντης Μελάμπους, με απόκρυφες θυσίες και καθαρμούς έφερε τις κόρες του Προίτου κάτω, σε μια θέση που λεγόταν Λουσοί και ήταν στην αρχαιότητα ακμαία πόλη. Σήμερα είναι σημαντικός αρχαιολογικός χώρος. Το σπήλαιο των Λιμνών φαίνεται ότι έχει πολλά στοιχεία, που θα συνηγορούσαν στη ταύτισή του με τη σπηλιά των Προιτίδων, άποψη που υποστηρίζουν ορισμένοι σύγχρονοι σχολιαστές των αρχαίων κειμένων και αρχαιολόγοι.
Ωστόσο άλλοι επιστήμονες, αρχαιολόγοι και γεωλόγοι, είναι επιφυλακτικοί, εφ’όσον για τους πρώτους δεν υπάρχουν ανασκαφικά ευρήματα τέτοια, που να τεκμηριώνουν λατρευτικό χαρακτήρα, και για τους δεύτερους, δεν είναι πειστικά τα γεωγραφικά στοιχεία που παραδίδονται, ότι δηλαδή ο Μελάμπους έφερε, κάτω, στους Λουσούς τις κόρες του Προίτου, γιατί οι Λουσοί βρίσκονται επάνω, σε σχέση με το σπήλαιο. Δεν υπάρχει, επίσης, ένδειξη ότι το σπήλαιο χρησιμοποιήθηκε ως ιερό, στους ιστορικούς χρόνους, παρά το ότι ο λιθωματικός διάκοσμος και οι σταλαγμιτικοί σχηματισμοί θα μπορούσαν να προκαλέσουν τα θρησκευτικά αισθήματα των πιστών της αρχαίας λατρείας, όπως έγινε σε πλήθος άλλων σπηλαίων στην Ελλάδα. Το μέγεθος του σπηλαίου, το πραγματικά επιβλητικό εσωτερικό, το ότι υπάρχει νερό και ότι δεν υπάρχει άλλο μεγάλο σπήλαιο στην περιοχή με αυτά τα στοιχεία, συνηγορούν βεβαίως υπέρ της ταύτισης του με το σπήλαιο του μύθου. Ακόμη και η σύμπτωση ότι, ανάμεσα στους ανθρώπινους σκελετούς, εντοπίστηκαν οστά που ανήκουν σε νεαρά κορίτσια, δίνει υπόσταση στη μυθολογία και στην θεωρία που τοποθετεί τον χώρο του δράματος στο σπήλαιο των Λιμνών. Ωστόσο και οι αμφιβολίες έχουν τη δική τους βάση. Γιατί ενώ οι ποικίλες παραλλαγές παραπέμπουν αόριστα στην ορεινή περιοχή της πόλης του Κλείτορα, αυτές δεν δίνουν όμως, σαφείς πληροφορίες σχετικά με την ακριβή θέση του σπηλαίου ή της πηγής που αναφέρονται στο μύθο.
Όσο για τα νερά του σπηλαίου, υπάρχει η παράδοση που συνδέεται με τη μυθική διήγηση και κυρίως με τις μεταγενέστερες παραλλαγές της, ότι είναι ακατάλληλα για πλύσιμο και ότι προκαλούν αποστροφή για το κρασί. Η παράδοση αυτή ενδέχεται να προέρχεται από ορισμένες παρατηρήσεις και συμπτώματα, εξαιτίας της χημικής σύστασης του νερού, η οποία δεν περιγράφεται βέβαια ως τέτοια, αλλά καθορίζεται από τις ιδιότητες της. Ακόμη και αν δεν γίνεται με σαφήνεια η αναφορά στη λατρεία του Διονύσου τα στοιχεία του μύθου, η τρέλα, η μανία των γυναικών δεν αφήνουν καμία αμφιβολία για τη σχέση τους με την άφιξη του νέου Θεού. Από μια νέα οπτική θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για διαμάχη του Απολλώνιου και του Διονυσιακού στοιχείου και δεν αποκλείεται στον μύθο αυτό, το σπήλαιο να παίζει ρόλο χώρου αυτογνωσίας και θεραπείας, με τη βοήθεια του ειδικού Μελάμποδα, βεβαίως. Για τις υπηρεσίες που προσέφερε ο Μελάμπους, λέγεται ότι πήρε, ως ανταμοιβή, τη μια κόρη του Προίτου σε γάμο και το ένα τρίτο του βασιλείου.
Απόηχο του αρχαίου μύθου βρίσκουμε σε μια συγκλονιστική τοπική παράδοση των Καστριών, την οποία αναφέρει ο Γ. Λάμπρου, σύμφωνα με την οποία, κοπέλες του χωριού βρήκαν καταφύγιο στο σπήλαιο και δεν ήθελαν να βγουν από αυτό, γιατί είχαν πάθει ανθρωποφοβία. Γι” αυτό και ο ίδιος ο συγγραφέας, δεν αποκλείει καθόλου, το σπήλαιο των Λιμνών να είναι εκείνο της μυθολογίας. Ας σημειωθεί ότι η ταύτιση του σπηλαίου του Παυσανία, απασχόλησε και αρκετούς περιηγητές του περασμένου αιώνα, οι οποίοι ήλθαν στην Ελλάδα, αλλά δεν αναφέρονται καθόλου στο σπήλαιο των Λιμνών, το οποίο προφανώς δεν γνώριζαν και γι” αυτό επιλέγουν διάφορα σημεία του Απανώκαμπου ή της πόλης του Κλείτορα για να προσδιορίσουν τη θέση του. Ώσπου να διαπιστωθεί όμως αυτό και ανεξάρτητα από τον αρχαίο μύθο, ένα είναι βέβαιο ότι το σπήλαιο των Λιμνών καλλιεργεί τη δική του μυθολογία, βασισμένη στα στοιχεία που προσφέρει η θέση του, τα μέχρι τώρα ευρήματα και η απαράμιλλη ομορφιά του.

Ιστορικό
Το στεγνό και οριζόντιο τμήμα που συναντάμε στην αρχή, ήταν γνωστό από πολύ παλιά, αλλά η πρώτη αποστολή για την εξερεύνηση του σπηλαίου έγινε το 1964 από κατοίκους της τότε Κοινότητας των Καστριών, με πρωτοβουλία του Βασίλη Τεμπέλη, και ολοκληρώθηκε το 1965 από τον Ελληνικό Ορειβατικό Σύνδεσμο, με συμμετοχή Ελλήνων και ξένων σπηλαιολόγων.
Το 1981 άρχισαν από τον Ελληνικό Οργανισμό Τουρισμού (EOT) τα έργα ανάδειξης και το πρώτο αξιοποιημένο τμήμα παραδόθηκε στο κοινό το 1990. Εν τω μεταξύ καθοριστική υπήρξε, κατά την εξερεύνηση και αξιοποίηση του σπηλαίου, η συμβολή της Ελληνικής Σπηλαιολογικής Εταιρείας, με πρόεδρο την αείμνηστη Άννα Πετροχείλου, στη μνήμη της οποίας είναι αφιερωμένη η πρώτη αίθουσα. Σημαντικός υπήρξε επίσης και ο ρόλος της αρμόδιας Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας του Υπουργείου Πολιτισμού, που είχε και την εποπτεία των έργων.
Για ευκολότερη αξιοποίηση, διανοίχτηκε τεχνητή είσοδος, με επιμήκη διάδρομο που διακόπτεται από δύο πόρτες για τη καλύτερη προστασία του μικροκλίματος και οδηγεί κατ” ευθείαν στον «θάλαμο των νυχτερίδων», που βρίσκεται σε απόσταση 100 μέτρων περίπου από την φυσική είσοδο του σπηλαίου και 23 μέτρα ψηλότερα από αυτήν. Είναι ένας ευρύχωρος θάλαμος εντυπωσιακός σε διαστάσεις.
Όταν τελειώνει ο θάλαμος, αριστερά, αρχίζει διάδρομος μήκους 17 και πλάτους 6 μέτρων που καταλήγει σε άλλο θάλαμο, με την πρώτη λιθωματική λεκάνη στο κέντρο του, η οποία σχηματίστηκε, όπως και οι άλλες, από την συνεχή συσσώρευση ανθρακικού ασβεστίου. Ακολουθούν και άλλοι διάδρομοι με λιθωματικές λεκάνες και περίτεχνα τοιχώματα, σε μήκος 150 μέτρων. Το χειμώνα πολλές φορές, οι λίμνες αυτές, γεμίζουν νερά και σχηματίζουν μικρούς κλιμακωτούς καταρράκτες.
Γενικά, τα τοιχώματα του σπηλαίου είναι στολισμένα με θαυμάσια σταλακτιτικά συμπλέγματα, που προκαλούν τα μάτια και τη φαντασία να δημιουργήσει τις δικές της εικόνες, καθώς ο επισκέπτης περνά ανάμεσα σ” αυτό το πέτρινο δάσος το γεμάτο εκπλήξεις, βαδίζοντας επάνω σ” έναν ασφαλή διάδρομο. Στο τέλος αυτού του διαδρόμου βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το «Κάστρο», έναν από τους πιο εντυπωσιακούς σχηματισμούς στο δάπεδο, που θυμίζει επάλξεις φρουρίου, ακόμη και «προτείχισμα» λίγα μέτρα πιο πριν. Εδώ, μετά από έντονες βροχοπτώσεις σχηματίζεται μία μεγάλη λίμνη και κλιμακωτοί καταρράκτες κυλούν στους δικούς τους ρυθμούς της Μουσικής των Νερών, που «παίρνει» από τον Χαίντελ και δίνει ένα νέο, προκλασικό όσο και μεταμοντέρνο, μουσικό θέμα. Και η σταγονορροή έχει τη δική της μουσική, αρκεί να μπορούμε να την ακούσουμε σωπαίνοντας. Η σιωπή είναι η ελάχιστη οφειλή σεβασμού σ” ένα τόσο σπουδαίο μνημείο, που έφτιαξε η Φύση παίζοντας σε μια καλή της ώρα.
Μικρές ή μεγαλύτερες λίμνες, 13 στο σύνολο τους, διαδέχονται η μία την άλλη, με χερσαία τμήματα που εναλλάσσονται με τα λιμναία ως το τέλος του σπηλαίου, σε συνολικό μήκος 2 χιλιομέτρων περίπου (1980 μέτρων) και έκταση 20.000 τ.μ. Προχωρώντας στο εσωτερικό, όλο και περισσότερο, ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να συνειδητοποιήσει την ιδιαίτερη μορφολογία ενός σπηλαίου που έχει διανοίγει κατά μήκος ρήγματος και γι” αυτό έχει μικρό πλάτος και πανύψηλη οροφή. Οι λιθωματικοί «καταρράκτες» είναι εδώ το πιο συνηθισμένο μοτίβο, αφού είναι φυσικό το νερό να «πετρώνει», έτσι όπως εκβάλλει ή μάλλον όπως εισβάλλει στο εσωτερικό του σπηλαίου, από διαφορετικά σημεία στα πλάγια και την οροφή.
Τα χρώματα βέβαια ποικίλλουν, ανάλογα με τα οξείδια που εμπεριέχονται στα πετρώματα. Αυτό αποτελεί πρόσθετο στοιχείο ομορφιάς μαζί με παραλλαγές στα σχήματα του λιθωματικού διακόσμου, που άλλοτε θυμίζει άμβωνα, εκκλησάκι, κιόσκι, άλλοτε φάτνη, πολυέλαιο ή μία αιωρούμενη φιγούρα που μοιάζει να παρακολουθεί από ψηλά τα βήματά μας.
Εδώ, θα πρέπει να πούμε ότι τα ονόματα είναι ενδεικτικά και συμβατικά. Προκλήθηκαν από τον ενθουσιασμό και την πρώτη εντύπωση που σχημάτισαν οι εξερευνητές και εξ αυτών οι πιο ενθουσιώδεις, όπως η Άννα Πετροχείλου, η οποία έδωσε με αγάπη και τρυφερότητα, ονόματα σε κάθε γωνιά των σπηλαίων, σε κάθε σταλακτίτη και σταλαγμίτη, που είχε μια ιδιαιτερότητα ή ομοιότητα με κάτι. Παραπέμπουμε συχνά σε αυτές τις ονομασίες, αλλά προτιμάμε ν” αφήνουμε τον θεατή μόνο του να δει, να παρομοιάσει, να ονειρευτεί και να πλάσει το δικό του παραμύθι.
Για να διευκολύνεται η ξενάγηση στο σπήλαιο, στο πρώτο αξιοποιημένο τμήμα έχουν ορισθεί διάφορα σημεία-στάσεις και έχουν χαρακτηρισθεί με λατινικά γράμματα από το Α έως το Μ. Εμείς πιστεύουμε ότι πρέπει να είναι ελεύθερος κανείς να ανακαλύψει μόνος του τις δικές του πτυχές, χωρίς περιορισμούς και δεσμευτικές υποδείξεις και να αναπτύξει μία προσωπική σχέση με το χώρο.
Ήδη από τον Μάιο του 2001 ένα ακόμη νέο τμήμα, μήκους 150 μ. που αξιοποιήθηκε με σύγχρονα μέσα και προδιαγραφές, δόθηκε στους επισκέπτες, οι οποίοι, εδώ πλέον, έχουν την ευκαιρία να θαυμάσουν ακόμη πλουσιότερο διάκοσμο. Έτσι επισημαίνουμε την υπέροχη «κρεμαστή γέφυρα» και τους «καταρράκτες» που σχηματίζονται σε διάφορα σημεία στα πλάγια, δεξιά ή αριστερά από τις εκβολές του νερού, για να συναντηθούν πολλοί μαζί, στο τέλος αυτής της διαδρομής, μαζί με τον επισκέπτη που έχει την αίσθηση ότι βρίσκεται επάνω σε ένα πλωτό διάδρομο. Και ως εδώ έχουμε γνωρίσει μόνο τρεις λίμνες. Απομένουν ακόμα δέκα. Το νέο τμήμα μοιάζει πιο άσπρο και πιο καθαρό, έτσι καθώς δεν έχει ακόμη οξειδωθεί από την αναπνοή μας. Το πράσινο φύκος έχει ωστόσο εισχωρήσει και σ” αυτό οφείλεται το χρώμα που βλέπουμε σε ορισμένα σημεία κυρίως κοντά σε φωτεινές πηγές. Γι” αυτό και το μικροκλίμα του σπηλαίου πρέπει να είναι αντικείμενο συνεχούς μελέτης από τους ειδικούς και μόνιμης φροντίδας από όλους μας.
Μέσα σ” ένα σπήλαιο όλοι έχουμε την ευκαιρία να νοιώσουμε τη δροσιά και την ευτυχία της Γης, αλλά οφείλουμε να αισθανθούμε τα δάκρυα και τους πόνους της για να γεννήσει ένα σταλαγμίτη ή να μεγαλώσει ένα σταλακτίτη, και δεν πρέπει να τους καταστρέφουμε.
Το σπήλαιο των Λιμνών, που παλαιότερα ονομαζόταν Τρουπίσιο, βρίσκεται σε υψόμετρο 827 μέτρων και απέχει 17 χιλιόμετρα από τα Καλάβρυτα και 9 χλμ. από την Κλειτορία.

Μικροκλίμα
Η υγρασία στο σπήλαιο είναι σε υψηλά επίπεδα και εξαρτάται από την εξωτερική θερμοκρασία και την εσωτερική κυκλοφορία του αέρα (μέγιστη υγρασία 96,3%, ελάχιστη 71,3%).
Η υγρασία στο σπήλαιο είναι σε υψηλά επίπεδα και η απόλυτη τιμή της εξαρτάται από την εξωτερική θερμοκρασία και την εσωτερική κυκλοφορία του αέρα (μέγιστη υγρασία 96,3%, ελάχιστη 71,3%).
Διοξείδιο του άνθρακα και οξυγόνο: Οι τιμές των αερίων είναι σε φυσιολογικά, για το σπήλαιο, πλαίσια και οι μικρές διακυμάνσεις τους εξαρτώνται από τον αριθμό των επισκεπτών γι’αυτό η ροή των ατόμων και η διάρκεια παραμονής τους πρέπει να ελέγχονται από ειδικές περιβαλλοντικές μελέτες.
Έχουν εντοπιστεί πέντε είδη νυχτερίδων που καταφεύγουν στο βάθος όταν το σπήλαιο λειτουργεί και κυκλοφορούν ελεύθερα τις άλλες ώρες από το φυσικό στόμιο.
Παλαιοντολογία – Ζωοαρχαιολογία
Στο κάτω όροφο του σπηλαίου βρέθηκαν απολιθωμένα οστά ανθρώπου και διαφόρων ζώων, μεταξύ των οποίων και ιπποπόταμου!
Ο I. Μελέντης πίστευε ότι το σπήλαιο είχε χρησιμοποιηθεί ως καταφύγιο των ιπποποτάμων κατά τη διάρκεια ξηρών περιόδων και ότι τα πόδια αυτών των ζώων είχαν προσαρμοστεί σε χερσαία διαβίωση. Τα οστά χρονολογήθηκαν στο Μέσο Πλειστόκαινο (500.000-200.000 χρόνια πριν από σήμερα) και φυλάσσονται στο Παλαιοντολογικό Μουσείο του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Σύμφωνα με μια εκδοχή, τα απολιθωμένα αυτά οστά παρασύρθηκαν από τα νερά που κατέβαιναν από το εσωτερικό και αποτέθηκαν κοντά στην είσοδο του σπηλαίου. Δεν αποκλείεται βέβαια και η αντίθετη άποψη, δηλαδή τα οστά να προήλθαν από το εξωτερικό και να βρέθηκαν στο σπήλαιο μαζί με τις προσχώσεις του πλησιέστερου ρέματος, του οποίου η στάθμη θα ήταν ψηλότερα, ή και να μεταφέρθηκαν εκεί από αρπακτικά. Πάντως το κλίμα θα πρέπει να ήταν σχετικά υγρό στην περιοχή, για να δικαιολογηθεί η παρουσία ιπποποτάμων.
Εκτός από τα παραπάνω, βρέθηκαν στο σπήλαιο των Λιμνών και άλλα οστά, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων ανήκει σε ζώα που είχαν καταναλωθεί ή σταβλισθεί εκεί, συμβιώνοντας με τον άνθρωπο κατά τη Νεολιθική και την εποχή του Χαλκού. Στο σπήλαιο απαντώνται κυρίως οστά από πρόβατα και αίγες, ενώ ακολουθούν οι χοίροι και λιγότερο τα βοοειδή. Από τη λεγόμενη άγρια πανίδα, ταυτίστηκαν το ελάφι και ο λαγός, από τα πτηνά κυρίως τα αρπακτικά. Γενικά το σπήλαιο των Λιμνών πρέπει να θεωρηθεί ως χώρος εγκατάστασης του ανθρώπου και στάβλος οικόσιτων ζώων, ενώ στο γύρω από το σπήλαιο ευρύτερο ορεινό περιβάλλον, διαβιούσαν λύκοι, αλεπούδες, ελάφια μεταξύ των οποίων η ευγενής έλαφος η πλατύκερως, καθώς και αρκούδες.

Ανθρωπολογία
Ο άνθρωπος χρησιμοποίησε το σπήλαιο από την Νεολιθική Εποχή, καθ” όλη τη διάρκεια της Πρωτο-Μεσσοελαδικής μέχρι και την Υστεροελλαδική περίοδο.

Κατά τη διάρκεια των ανασκαφικών ερευνών, αποκαλύφθηκε μέσα και έξω από το σπήλαιο, ένα σύνολο πρωτογενών και δευτερογενών ταφών (ανακομιδή οστών) που εντάσσονται στο χρονικό φάσμα από τη Νεολιθική, την Πρωτοελλαδική, την ύστερη Μεσοελλαδική και την Υστεροελλαδική III περίοδο.
Το οστεολογικό αυτό υλικό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, ως πηγή πληροφοριών για τις αρχαίες κοινωνίες, σε συνδυασμό με την εποχή που καλύπτει και τη γεωγραφική θέση όπου βρέθηκε, αφού επιτρέπει αντιπαραβολή στοιχείων και σύγκριση με γειτονικές περιοχές.
Το υλικό μελετούν ειδικοί επιστήμονες με στόχο να εκτιμήσουν τα δημογραφικά δεδομένα της περιοχής, να ανιχνεύσουν την κατάσταση της υγείας των ατόμων της προϊστορικής εποχής και τέλος να ανακαλύψουν τις μεταξύ τους βιολογικές συγγένειες αλλά και τις μεταξύ των γειτονικών πληθυσμών. Ως προς την ηλικία, έχει διαπιστωθεί ήδη ότι πρόκειται για παιδιά, προεφήβους και εφήβους στο μεγαλύτερο ποσοστό, και νεαρούς ενήλικες 20-25 ετών. Η απουσία μεγαλυτέρων, αν δεν αποτελεί σύμπτωση, είναι ένα θέμα που πρέπει να διερευνηθεί. Ένα άλλο πρόβλημα, που υπάρχει ακόμη, είναι η σημαντική απόκλιση, σε σχέση με άλλους πληθυσμούς, ως προς το μέγεθος και το σχήμα του προσώπου και του κρανίου. Η απόκλιση αυτή παρατηρείται ακόμη και σε πληθυσμούς γειτονικών περιοχών.

Συνοπτικά από το ανασκαφικό υλικό της φυσικής εισόδου του σπηλαίου των Λιμνών, γίνεται γνωστό ότι:
α) Ο άνθρωπος το χρησιμοποίησε από την ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗ, καθ” όλη τη διάρκεια της ΠΡΩΤΟ-ΜΕΣΟΕΛΛΑΔΙΚΗΣ μέχρι και την ΥΣΤΕΡΟΕΛΛΑΔΙΚΗ περίοδο.
β) Οι πληθυσμοί αποτελούνταν από νεαρά άτομα, παιδιά, προέφηβους και νεαρούς ενήλικους.
γ) Οι πληθυσμοί δείχνουν μορφολογικά βιολογική συγγένεια και συνέχεια γονέων, και τέλος,
δ) η κατανομή ορισμένων επιγενετικών χαρακτηριστικών στα οστά, μας επιβεβαιώνει ότι υπήρξαν μεταξύ των ατόμων του πληθυσμού ενδογαμικές σχέσεις. Μια υψηλή παιδική θνησιμότητα ερμηνεύεται σαν αποτέλεσμα επιδημιολογικών εκρήξεων των προϊστορικών περιόδων σε συνδυασμό με συνθήκες χαμηλής υγιεινής αλλά και έντονου υποσιτισμού. Η αυξημένη παλαιοπαθολογία των οστών και κυρίως μιας έντονης «πορώδους υπερόστωσης» επιμαρτυρεί τις δύσκολες εποχές ζωής αυτών των πληθυσμών.

Συντάκτης του άρθρου